ساختمان پلاسکو در آتش سوخت و خاکستر شد. این ساختمان بعد از چند ساعت آتش‌سوزی به ناگهان فرو ریخت و تنی چند از آتش‌نشانان با از جان‌گذشتگی برای تخلیه‌ی ساختمان از شهروندان زیر آوار باقی ماندند. بعد از گذشت چند روز پیکر بی‌جان این افراد از زیر خروارها خاک و آهن بیرون آمد و جامعه‌ی ایران سراسر عزادار در غم از دست دادن این فداکاران شد. همه به عکس‌ها و فیلم‌های این حادثه دقت می‌کردند و می‌کنند، اما شاید لازم باشد نگاهِ خود را وسیع‌تر کنیم. ایمنی مبحثی است که در ساختمان‌های بلند باید به آن توجه زیادی داشت. اما این امر در ساختمان‌های کشور مورد توجه قرار نمی‌گیرد. شاید وقتِ آن باشد که به برقراری ایمنی در ساختمان‌های بلندمرتبه بیش از پیش بپردازیم.
بحران ایمنی ساختمان های بلند
چیزی که طی روزهای آواربرداری از حادثه‌ی پلاسکو، متخصصان به آن اذعان داشتند، ایمنی در ساختمان های بلند بود. چیزی که مشخص است، کشور ما در ارزیابی کلی ایمنی و بهداشتی ساختمان‌سازی بسیار ضعیف است و ضوابط و مقررات به درستی اعمال نمی‌شود، زیرا امروزه آنچه در کدهای فنی آمده و قابل قبول است، با ما فاصله زیادی دارد. سالیان پیش که زلزله منجیل و پس از آن زلزله بم رخ داد و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به بار آورد؛ تازه پس از آن مسئولان مربوطه به فکر افتادند تا به پایداری ساختمان‌ها توجه کنند. آتش‌سوزی در برج 17 طبقه سلمان مشهد نیز یکی دیگر از این هشدارها بود و حادثه پلاسکو نشان داد که هنوز برنامه‌ای برای جلوگیری از این دست وقایع وجود ندارد. اما اگر از ایمنی ساختمان‌ها عبور کنیم، چیزی که در روز حادثه دیده شد، نحوه خاموش کردن آتش بود؛ مسئله ای که در همین مدت کوتاه انتقادات زیادی چه به شهرداری از بابت در اختیار قرار ندادن ادوات مدرن اطفاع حریق و چه به دولت از باب عدم تأمین بودجه کافی برای خرید این ادوات مطرح کرده است. همین مسئله بهانه خوبی است که به روش های اطفاع حریق در برابر ساختمان های بلند بپردازیم.
آتش‌سوزی در ساختمان‌های بلند
طبق آمارها طی پنج سال اخیر بیش از 10 هزار نفر در ایران دچار آتش‌سوزی شده‌اند که این میزان در ساختمان‌ها قابل توجه است. اما حریق‌ها در کل انواع مختلفی دارند که برای بررسی راهکارهای مقابله با آتش‌سوزی لازم است این انواع را به خوبی بشناسیم.
دسته بندی انواع حریق
برای سهولت در پیشگیری و کنترل آتش‌سوزی، حریق‌ها را برحسب ماهیت مواد سوختنی به دسته‌های مختلفی تقسیم‌بندی می‌کنند.
- طبقه A: مواد جامد و خشک که خاکستر به جا می‌گذارند؛ مانند چوب و کاغذ و پلاستیک و …..
- طبقه B: مواد نفتی و مایعات قابل اشتعال
- طبقه C: گازها و مایعات یا مخلوطی از آن ها
- طبقه D: ناشی از فلزات که سریعاً اکسید می‌شوند مانند منیزیم ، پتاسیم و غیره
- طبقه E: شامل حریق‌های الکتریکی
روش‌های عمومی اطفاء حریق
اصولاً اگر بتوان یکی از اضلاع هرم حریق (حرارت ، اکسیژن ، ماده سوختنی) را کنترل و محدود نموده یا قطع کرد، حریق مهار می‌شود:
- سردکردن که این عمل عمدتاً به وسیله آب انجام می‌گیرد. این روش برای حریق‌های دسته A مناسب می‌باشد.
- خفه کردن که پوشاندن روی آتش با موادی است که مانع رسیدن اکسیژن به محوطه آتش گردد.
- حذف ماده سوختنی: این روش در ابتدای بروز حریق امکان‌پذیر بوده و با قطع جریان، جابه جا کردن مواد و جدا کردن منابعی که تاکنون حریق به آنها نرسیده می‌باشد.
مواد خاموش کننده آتش
- مواد سرد‌کننده ( آب ، گاز CO2)
- مواد خفه‌کننده (کف، CO2، خاک، ماسه و شن)
- مواد رقیق‌کننده هوا (N2 و CO2)
- آب
استفاده از آب برای کنترل حریق یکی از ساده‌ترین و در عین حال مؤثرترین روش‌هایی است که تمام افراد با آن آشنایی دارند. همان اندازه که استفاده از آب می‌تواند در خاموش کردن آتش مفید باشد، به همان اندازه هم می‌تواند در استفاده نابه‌جا ایجاد مخاطره و گسترش حریق یا خسارت نماید. در آتش‌سوزی‌هایی که از خود خاکستر بر جا می گذارند (گروه A)، ماده اولیه برای اطفاءآب می‌باشد.
کف آتش‌نشانی
کف به صورت محلول تهیه می‌گردد؛ کف در هنگام استفاده، با گسترش فراوانی که دارد می‌تواند روی حریق را پوشانده و مانع رسیدن اکسیژن و صعود گازهای ناشی از حریق گردد؛ در حریق نوع B می‌توانیم از کف آتش‌نشانی استفاده کنیم که باعث خفه کردن حریق می‌شود.
پودرهای خاموش‌کننده
استفاده از پودر برخی از مواد شیمیایی که معمولاً دارای بنیان کربنات، سولفات یا فسفات می‌باشند، یکی از راه‌های متداول و ساده خاموش کردن آتش از طریق خفه کردن آن است؛ این ترکیبات به راحتی جهت اطفاء انواع حریق‌های A، B و C به کار می‌روند، به همین دلیل در استفاده‌های عمومی معمولاً این ترکیب خاموش‌کننده توصیه می‌گردد. به این ترکیبات پودر شیمیایی گفته می‌شود. نام ذکر شده نباید با پودر خشک اشتباه گرفته شود؛ زیرا پودر خشک دارای ترکیبات متفاوت و استفاده از آن برای اطفاء حریق فلزات می‌باشد. پودرهای شیمیایی تحت فشار ازت یا CO2 در سطح قاعده حریق به صورت جارویی پاشیده شده و در صورتی که فرد آموزش کافی دیده باشد، به راحتی آتش را خاموش می‌کند.
پودر خشک
این پودر برای خاموش کردن حریق فلزات قابل اشتعال مانند سدیم، پتاسیم، منیزیم و مانند آن به کار می‌رود.
تجهیزات خاموش‌کننده
بر اساس شیوه اطفاءحریق، گسترش حریق و نوع حریق تجهیزات متنوعی وجود دارد؛ انواع این تجهیزات شامل دو گروه عمده می‌باشند.
- تجهیزات متحرک
- تجهیزات ثابت
تجهیزات متحرک
- وسایل ساده مانند شن، سطل آب، پتوی خیس و …
- خاموش‌کننده‌های دستی با حداکثر ظرفیت 14 کیلوگرم یا 14 لیتر خاموش‌کننده در انواع مختلف
- خاموش‌کننده چرخدار (تا ظرفیت ۹۰ کیلوگرم)
- خاموش‌کننده‌های بزرگ خودرویی
تجهیزات ثابت
- جعبه اطفاء حریق (شلنگ با آب تحت فشار)
- شبکه ثابت خاموش‌کننده مبتنی بر آب، CO2، پودر
- شیرهای برداشت آب آتش‌نشانی
خاموش کننده های پودر و گاز
این خاموش‌کننده دارای یک محفظه استوانه‌ای می‌باشد که مقدار معینی پودر در آن ریخته و تحت فشار یک گاز مناسب به خارج رانده می‌شود؛ فشار لازم برای عمل دستگاه با استفاده از گاز ازت یا CO2 تأمین می‌گردد. برای نشان دادن فشار از یک عقربه فشارسنج استفاده می‌شود. عقربه بر روی شیر آن نصب و صفحه آن به صورت مدرج به مقادیر فشار یا محدوده رنگ می‌باشد (سبز برای فشار کافی و قرمز برای فشار ناکافی) معمولاً وضعیت مطلوب عقربه بعد از موقعیت ساعت 12 است. این دستگاه دارای شیلنگ و سر لوله ساده بوده و راه‌اندازی آن توسط یک اهرم صورت می‌گیرد . با فشردن آن یک سوزن که مجرای خروج پودر را بسته است، آزاد می‌گردد و تحت فشار گاز، پودر به خارج پاشیده می‌شود.
خاموش کننده پودر و گاز بالن‌دار
منبع تأمین فشار در این خاموش‌کننده گاز CO2 مایع شده است. این نوع خاموش‌کننده‌ها بر دو نوع می‌باشد:
- بالن داخل
- بالن خارج
خاموش‌کننده پودر و گاز بالن داخل به گونه‌ای طراحی شده است که هنگام عمل با فشار دادن یک اهرم یا زدن ضربه به یک صفحه، سوزن مربوطه محافظ مجرای بالن را سوراخ نموده و باعث آزاد شدن گاز CO2 شده و آن هم به نوبه خود باعث اعمال فشار و راندن پودر به خارج می‌شود. خاموش‌کننده پودر گاز بالن خارج نیز شامل یک محفظه استوانه حاوی پودر و یک کپسول یا بالن کوچک CO2 است که هنگام عمل، شیر بالن توسط استفاده‌کننده باز شده و فشار لازم برای پاشش مواد تأمین می‌گردد. نکته مهم در به‌کارگیری این کپسول‌ها این است که اگر به دلایلی پودر داخل دستگاه کلوخه شده باشد، دستگاه عملاً کارایی ندارد. معمولاً این کلوخه به علت وجود رطوبت و در سطح پودر به مرور زمان به وجود می‌آید. لذا بهتر است هربار قبل از استفاده با احتیاط کپسول محتوی مواد خاموش‌کننده سروته شود و سپس مورد استفاده قرار گیرد. مورد استفاده این خاموش‌کننده‌ها حریق‌های دسته A، B و C می‌باشد.
روش‌های نوین چه می‌گویند
آنچه که در حادثه پلاسکو از تصاویر دیده می‌شد، رعایت تمامی موارد بالا در اطفاء حریق بوده است، اما روش‌های دیگری برای مهار آتش در ساختمان‌های بلند و آتش‌سوزی‌های بزرگ وجود دارد. نکته قابل تأمل این است که امروزه روش‌های نوینی برای مهار آتش در کشورهای پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرد. خاموش کردن آتش با امواج صوتی فرکانس پایین، خاموش کردن آتش با خمپاره، استفاده از پهپاد و… از مهم‌ترین روش‌ها هستند.
گاز دی اکسید کربن CO2
دی‌اکسیدکربن گازی است غیرقابل احتراق، بی بو، غیرسمی و سنگین‌تر از هوا و علاوه بر آن حاوی الکتریسته نیز نمی‌باشد. مکانیزم آن هنگام حریق به سه صورت است:
اول خفه کردن آتش با تشکیل یک لایه سنگین مقاوم در مقابل عبور هوا ، دوم رقیق کردن اکسیژن هوا در اطراف محوطه حریق و سوم سرد کردن آتش.
از دیگر خصوصیات گاز CO2 این است که باعث خسارت به مواد موجود در محیط حریق نمی شود . CO2 برای حریق های الکتریکی بسیار مناسب است زیرا به دلیل عدم هدایت برق و عدم وجود مواد باقی مانده باعث اتصال یا خرابی در سیستم‌های حساس نمی‌گردد.
در سال‌های اخیر، پهپادها یا هواپیماهای بدون سرنشین مورد توجه بسیاری از مخترعان قرار گرفته‌اند؛ به طوری که پهپادهایی با قابلیت‌های جدیدی عرضه می‌شوند تا بتوانند کاستی یا ضعف‌های پهپادهای گذشته را پوشانده و وارد بخش‌های جدیدی از زندگی انسان‌ها شده و به ارتقای کیفی زندگی آنها بپردازند. کمپانی‌های فناوری مانند گوگل نیز پروژه‌های جدیدی را برای استفاده از پهپادها و همینطور انتقال کالاها در پیش گرفته‌اند. گوگل پروژه جدیدی را با نام Wing آغاز کرده که طی آن می‌تواند تحول عظیمی را در سیستم انتقال و تحویل کالاها به وجود آورد. اکنون پهپادها وارد فاز جدیدی از فعالیت‌های خود شده‌اند تا بتوانند در زمان‌های خاص نیز به کمک انسان‌ها بشتابند. از کاربردهای مفید پهپادها می‌توان به نقشه‌برداری یا کنترل گونه‌های مختلف جانوری در جنگل‌ها اشاره کرد. یکی از کاربردهای اصلی پهپادها را می‌توان در حذف نقش حضور انسان در شرایط خاصی دانست که احتمال به خطر افتادن جان آنها وجود دارد. آتش‌سوزی، یکی از نمونه‌های بارز این شرایط خاص است. پهپاد جدیدی توسط محققان در ایالات متحده و در دانشگاه Nebraska–Lincoln طراحی شده که می‌تواند به کمک آتش‌نشانان بشتابد. این پهپاد Unmanned Aerial System for Fire Fighting (UAS-FF)F نام داشته و سیستم هوایی خودکاری برای مهار آتش محسوب می‌شود که به شکل ویژه‌ای برای مهار آتش‌سوزی در جنگل‌ها طراحی شده است. این پهپادها از سیستم جدیدی برای خاموش کردن آتش استفاده می‌کنند. این پهپاد برخلاف سیستم‌های اطفاء حریق به کپسول یا شلنگ‌های مخصوص آتش‌نشانی مجهز نبوده و تنها با خود آتش حمل کرده و برای مقابله و مبارزه با آتش‌های غیرقابل کنترل به پرتاب گلوله‌های آتش به مناطق خاصی می‌پردازد تا بتواند یک محیط کنترل شده ایجاد کند. یکی از موارد مهمی که در آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها رخ می‌دهد، عدم کنترل آتش‌سوزی است و آتش هر آنچه که سر راه خود باشد را می‌سوزاند؛ اما با پرتاب گلوله‌های آتش به برخی از مناطق و سوزاندن علف و چمن‌ها می‌توان از پخش شدن آتش جلوگیری کرد.
شرکت بوئینگ با تولید اولین سری گلوله‌های خمپاره حاوی مواد ضدآتش مورد استفاده در هویتزرها یا توپ‌های خودکششی، قادر است تا عملیات مهار آتش گسترده در جنگل‌های انبوه را با سرعت بیشتری انجام دهد.
محققان شرکت بوئینگ با مقایسه روش پاشش مواد ضدآتش با هواپیما و استفاده از گلوله‌های حاوی ذرات ضدآتش دریافتند که سرعت مهار و پوشش‌دهی منطقه محاصره در آتش با روش خمپاره‌انداز تا دو برابر افزایش می‌یابد.
شرکت بوئینگ پس از آزمایش موفقیت‌آمیز مهار سریع آتش با گلوله‌های خمپاره حاوی مواد ضدآتش، گواهی ثبت و تولید انحصاری را از سازمان ثبت و مالکیت تجاری ایالات متحده دریافت کرد.
با استفاده از تجهیزات توپخانه، عملیات مهار آتش با دقت و سرعت بیشتری انجام می‌گیرد، چرا که خمپاره‌اندازها با توانایی شلیک دو گلوله در دقیقه و امکان نشانه‌گیری دقیق با سرعت بیشتری آتش را مهار می‌کنند. شلیک گلوله خمپاره در هویتزرهای خودکششی به مواد منفجره کمتری نیاز دارد، به‌طوری‌که پرتابه یا گلوله خمپاره پس از شلیک با زاویه بیشتر نزدیک به زاویه عمود به عمق آتش نزدیک شده و با استفاده از حسگرهای تعیین ارتفاع گلوله در ارتفاع مشخص و با زاویه ایده‌آل منفجر می‌شود تا مواد ضدآتش مثل بورات یا آمونیم فسفات مخلوط شده با آب بر سر آتش فرود آیند.
خاموش کردن آتش با امواج صوتی فرکانس پایین
در این روش نیز که توسط دو دانشجو ثبت شده است، می‌توان با استفاده از امواج صوتی با فرکانس پایین، شعله‌های آتش را خاموش کرد. ویت ترن و سث روبرتسون دو دانشجوی دانشگاه جورج میسون هستند که موفق شده‌اند با استفاده از امواج صوتی با فرکانس پایین، شعله‌های آتش را خاموش کنند. این دو دانشجو علاوه بر چالش‌های علمی پیش رو برای موفقیت پروژه‌ی خود، با مشکلات دیگری نیز روبرو بودند. ویت و سث با بودجه‌ی شخصی این پروژه را پیش برده‌اند، چراکه هیچ یک از دانشجویان و اساتید دانشگاه موفقیت این پروژه را پیش‌بینی نمی‌کرد. شاید یکی از مهم‌ترین دلایلی که موفقیتی برای این پروژه را پیش‌بینی نمی‌کرد، ناموفق بودن تلاش‌های دارپا برای ساخت چنین آتش خاموش‌کنی باشد.
براساس اطلاعات منتشر شده، دارپا سالیان سال برای ساخت چنین آتش‌خاموش‌کنی تلاش کرده که نهایتاً موفقیت چندانی را برای این آژانس علمی به همراه نداشته است. آزمایش‌های پیشین انجام شده، نشان دادند که می‌توان با استفاده از امواج صوتی با فرکانس پایین سرعت سوختن و تبخیر سوخت را تا میزان بسیار زیادی کاهش داد. با استفاده از این روش می‌توان دما را کاهش داد و در نهایت آتش را خاموش کرد. با وجود درک تئوری از چگونگی فرآیند خاموش کردن، هیچ یک از آزمایش‌های پیشین موفقیت آمیز نبودند.
پلاسکو درس عبرت
به هر حال با توجه به حادثه پلاسکو، این جمله را بار دیگر می‌توان بر زبان آورد که این حادثه می‌تواند «زنگ خطر» باشد؛ برای ساختمان‌های بسیار زیاد دیگری که مجهز به سیستم‌های استانداردهای ایمنی نیستند و این امکان وجود دارد که مجدداً‌خطری دیگر را پدید آورند.
